Artykuł pochodzi z wydania: Wrzesień-Październik 2020
W ramach posiadanych uprawnień pracodawca posiada możliwość udzielania pracownikom m.in. dni wolnych od pracy. Nie ma zatem przeszkód prawnych, aby pracodawca udzielił pracownikom dodatkowego dnia wolnego, np. w piątek po przypadającym w czwartek święcie, równocześnie zobowiązując ich do jego odpracowania w innym dniu, np. w wolną dla pracowników sobotę. Jednakże udzielenie pracownikom dnia wolnego od pracy oraz jego odpracowanie powinno nastąpić w trakcie jednego okresu rozliczeniowego. W przeciwnym razie pracodawca będzie zobowiązany do:•wypłaty pracownikom co najmniej wynagrodzenia przestojowego za udzielony im dzień wolny. Pracownicy gotowi bowiem byli do świadczenia pracy, lecz nie świadczyli jej z uwagi na decyzję pracodawcy – zgodnie z art. 80 kp;•udzielenia pracownikom dodatkowego dnia wolnego od pracy z tytułu pracy w wolną dla pracowników sobotę, bowiem za pracę w dniu wolnym od pracy wynikającym z rozkładu czasu pracy w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy pracownikom należy się inny dzień wolny udzielony do końca okresu rozliczeniowego (art. 1513 kp).
Jeżeli pracodawca nie zaplanuje pracownikom dodatkowego dnia wolnego w zamian za pracę w sobotę, równocześnie zobowiązując ich do pracy od poniedziałku do piątku przez cały okres rozliczeniowy, wraz z jego końcem dojdzie do powstania pracy w godzinach nadliczbowych, którą pracodawca będzie zobowiązany zrekompensować wynagrodzeniem powiększonym o 100% dodatek.
Okres rozliczeniowy oraz system czasu pracy
Długość okresu rozliczeniowego była do 2013 r. uzależniona od przyjętego systemu czasu pracy. W kp obowiązywała bowiem zasada, zgodnie z którą krótsze okresy rozliczeniowe znajdowały zastosowanie dla bardziej uciążliwych systemów czasu pracy (np. dla pracy w ruchu ciągłym, w którym praca odbywa się przez 24 godziny na dobę i 7 dni w tygodniu, okres rozliczeniowy mógł wynosić maksymalnie 4 tygodnie, a dla podstawowego systemu czasu pracy, w którym pracuje się po 8 godzin przez 5 dni w tygodniu – aż 4 miesiące).
Ustawodawca w przepisach kp wskazuje przy tym jedynie maksymalne długości okresów rozliczeniowych, w związku z czym pracodawcy w przepisach wewnątrzzakładowych muszą określić ich dokładną długość.
Od sierpniowej nowelizacji, która miała miejsce w 2013 r., możliwość przedłużenia okresu rozliczeniowego do 12 miesięcy występuje u każdego pracodawcy i w każdym systemie czasu pracy, zgodnie ze zmienionym art. 129 § 2 kp. Działanie takie musi być uzasadnione jedynie przyczynami obiektywnymi, technicznymi lub dotyczącymi organizacji pracy, a są to kryteria przynajmniej w części zależne od pracodawcy i na tyle ogólne, że z możliwości tej w praktyce może skorzystać każdy zakład. Wskazanej przez pracodawcę przyczyny nie może zanegować ani inspektor pracy w toku kontroli, ani sąd pracy.
Z kolei wybór systemu czasu pracy ma kluczowe znaczenie dla planowania czasu pracy pracowników. W zależności od wybranego systemu zatrudnieni mogą wykonywać pracę w stałym, ustalonym z góry rytmie (system podstawowy z art. 129 kp) lub np. jedynie w niektórych dniach, za to w podwyższonym wymiarze dobowym (system równoważny z art. 135–137 kp). Zatem wybór systemu czasu pracy powinien być uzależniony od profilu działalności firmy, a co za tym idzie – specyfiki pracy załogi. Potrzeby instytucji kultury, np. teatru, gdzie dzień roboczy pracowników artystycznych dzielony jest na dwie części z uwagi na konieczność zapewnienia im przerwy między przedstawieniami bądź próbami, muszą się różnić od oczekiwań np. gazowni, gdzie ze względu na rodzaj działalności praca musi być realizowana przez 24 godziny na dobę.
W pierwszym z przedstawionych przypadków jedynym wyjściem jest stosowanie systemu przerywanego, który pozwala wyłączyć z czasu pracy przerwę trwającą do 5 godzin, w drugim – pracodawca może wybierać między systemem podstawowym (art. 129 § 1 kp) lub równoważnym (art. 135 kp) i pracą na 2 bądź 3 zmiany (art. 146 kp) a systemem pracy w ruchu ciągłym (art. 138 kp). Zadania realizowane przez gazownię, nawet jeśli mogą być wstrzymane z uwagi na stosowaną technologię, są niezbędne z uwagi na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności, co stanowi wystarczające uzasadnienie do stosowania pracy w ruchu ciągłym.
Dużą elastyczność daje system opisany w art. 137 kp, który pozwala na przedłużanie dobowego wymiaru czasu pracy nawet do 24 godzin.
To rozwiązanie można jednak stosować tylko wobec pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, a także pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych pod warunkiem, że po każdej przedłużonej dniówce będą mieli zapewniony odpoczynek nie krótszy od liczby przepracowanych godzin.
Pracodawca, decydując się na konkretne postanowienia w regulaminie pracy, powinien rozstrzygnąć, jakie grupy pracowników zatrudnia w firmie oraz czy istnieje uzasadnienie dla stosowania wobec nich różnych systemów czasu pracy.
Jeśli w danym przedsiębiorstwie występują pracownicy administracyjni, produkcyjni (robotniczy) i magazynowi oraz np. handlowcy, pracodawca ma możliwość określenia dla każdej z grup innego systemu, który będzie najlepiej pasował do charakteru ich pracy. W omawianym przypadku pracownicy biurowi i ogólnie pojęta administracja zakładu może być zatrudniona w systemie podstawowym, przez 5 dni w tygodniu, w stałych godzinach pracy, gdyż taki rozkład pozwala osiągnąć największą efektywność w przypadku pracowników umysłowych. Z kolei produkcja i pracownicy magazynu mogą pracować w systemie równoważnym, co pozwoli dostosować ich harmonogramy do liczby napływających zamówień. Intensyfikacja pracy w sezonie oraz oddawanie czasu wolnego w okresach, gdy liczba zamówień spada, jest świetnym sposobem na ograniczenie liczby nadgodzin, a co za tym idzie – kosztów pracy. Z kolei handlowcy, którzy przemieszczają się między siedzibami potencjalnych kontrahentów, mogą pracować w systemie zadaniowym, gdyż z uwagi na charakter pracy i miejsce jej wykonywania pracodawca nie ma kontroli nad ich czasem pracy.
[…]
Marek Choczaj
specjalista z zakresu zbiorowego prawa pracy, wykładowca akademicki, trener