Artykuł pochodzi z wydania: Październik-Grudzień 2025
Prawidłowe rozliczanie czasu pracy w jednostkach wymiaru sprawiedliwości wymaga znajomości hierarchii przepisów i umiejętności ich praktycznego zastosowania. Szczególne znaczenie mają tu kwestie dotyczące zachowania dobowych i tygodniowych norm czasu pracy, zasad rekompensaty za pracę nadliczbową, zapewnienia odpoczynków i prowadzenia rzetelnej ewidencji.
Regulacje dotyczące czasu pracy w sądach i prokuraturach tworzą złożony, wielowarstwowy system norm, w którym ustawodawca zastosował charakterystyczny mechanizm odesłań między poszczególnymi aktami prawnymi. Dla prawidłowego rozliczania czasu pracy w tych jednostkach niezbędne jest rozróżnienie dwóch zasadniczych grup podmiotów:
- sędziów i prokuratorów, których czas pracy określony jest wymiarem zadań;
- pozostałych pracowników sądów i prokuratury, wobec których stosuje się klasyczne konstrukcje prawa pracy.
Uregulowanie statusu pracowników
Podstawowym aktem prawnym regulującym status pracowników sądów i prokuratury jest ustawa o pracownikach sądów i prokuratury (dalej: upsp). Zgodnie z jej art. 18 w zakresie nieuregulowanym stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o pracownikach urzędów państwowych (dalej: upup). Ta z kolei w art. 53 w niektórych przypadkach odsyła do kodeksu pracy. Powstaje w ten sposób tzw. podwójne odesłanie: upsp → upup → kp.
Ustawodawca w art. 29 upup podkreśla, że czas pracy urzędników państwowych nie może przekraczać 8 godzin na dobę i średnio 40 godzin tygodniowo w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 8 tygodni. Przepis ten jest podstawowym punktem odniesienia dla rozliczania czasu pracy personelu administracyjnego sądów i prokuratur, a przede wszystkim urzędników sądowych i prokuratorskich. Odrębne zasady odnoszą się natomiast do sędziów i prokuratorów, których sytuacja prawna ma charakter służbowy, a nie typowo pracowniczy.
W ich przypadku ustawodawca przyjął zadaniowy system czasu pracy, co oznacza, że nie obowiązuje ich klasyczny wymiar godzinowy.
Zgodnie z art. 83 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych (dalej: pusp) czas pracy sędziego jest określony wymiarem jego zadań. Analogiczne rozwiązanie wprowadza ustawa Prawo o prokuraturze (dalej: pp). Czas pracy prokuratora jest tam określony jego obowiązkami. W praktyce oznacza to, że czas pracy tych osób nie jest ewidencjonowany w sposób godzinowy, lecz odnosi się do zakresu powierzonych obowiązków oraz obciążenia wynikającego z charakteru spraw i organizacji jednostki. W literaturze podkreśla się, że zadaniowość nie znosi obowiązku racjonalnego planowania pracy.
Ustawodawca w art. 140 kp zaznacza, że pracodawca, po porozumieniu z pracownikiem, ustala czas niezbędny do wykonania powierzonych zadań, uwzględniając normy czasu pracy wynikające z ustawy. Zasada ta znajduje odpowiednie zastosowanie także przy interpretacji przepisów dotyczących sędziów i prokuratorów. W praktyce pojawia się zatem konieczność zachowania równowagi między niezawisłością i autonomią funkcji sędziowskiej lub prokuratorskiej a obowiązkiem zapewnienia prawidłowej organizacji pracy sądu lub prokuratury.
Pracownicy administracji i obsługi
W odniesieniu do pracowników administracji i obsługi zatrudnionych w jednostkach wymiaru sprawiedliwości właściwe rozliczenie czasu pracy wymaga ujęcia trzech poziomów normatywnych:
- najpierw przepisów szczególnych dla pracowników sądów i prokuratur – przepisy upsp;
- dalej przepisów dla urzędników państwowych – przepisy upup;
- w sprawach nieuregulowanych powyżej – norm prawa pracy, w szczególności kp.
Ustawodawca w art. 18 upsp podkreśla, że w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o pracownikach urzędów państwowych, a w sprawach tam nieuregulowanych – przepisy kp.
W ten sposób przewidział tzw. podwójne odesłanie. Najpierw z upsp do upup, a następnie z upup do kp. W praktyce oznacza to, że choć ustawa o pracownikach sądów i prokuratury nie reguluje wprost wszystkich aspektów czasu pracy pracowników sądów i prokuratury, to dzięki odsyłaniu możliwe jest zastosowanie przepisów pośrednich lub ogólnych. Warto również zauważyć, że ustawa o pracownikach sądów i prokuratury nie reguluje kwestii czasu pracy, stąd na podstawie odesłania zawartego w jej art. 18 zastosowanie znajdą przepisy ustawy o pracownikach urzędów państwowych lub kodeksu pracy.
W art. 29 upup zawarto kluczowe normy dotyczące czasu pracy urzędników państwowych, które mają znaczenie dla pracowników administracji sądowej i prokuratorskiej. Zgodnie z art. 29 ust. 1 czas pracy urzędników państwowych nie może przekraczać 8 godzin na dobę i średnio 40 godzin tygodniowo w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 8 tygodni. Ustawodawca w ust. 1a przewiduje, że w uzasadnionych przypadkach, ze względu na rodzaj pracy i jej organizację, mogą być stosowane rozkłady czasu pracy, w których dopuszczalne jest przedłużenie czasu pracy do 12 godzin na dobę, przy czym nadal nie może być przekroczone średnio 40 godzin tygodniowo w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 12 tygodni. W ust. 2 z kolei zaznaczył, że jeśli wymagają tego potrzeby urzędu, urzędnik może być zatrudniony poza normalnymi godzinami pracy, a w wyjątkowych wypadkach także w nocy oraz w niedziele i święta. W ust. 3 tego przepisu znajdują się wyłączenia z regulacji ust. 1a i 2. Nie stosuje się ich do kobiet w ciąży oraz bez ich zgody do osób sprawujących pieczę nad osobami wymagającymi stałej opieki lub opiekujących się dziećmi w wieku do lat 8.
Artykuł ten pełni rolę lex specialis w stosunku do kp w obszarze czasu pracy urzędników państwowych zatrudnionych w takich jednostkach jak sądy czy prokuratura. W literaturze zwraca się uwagę, że „urzędnicy państwowi mogą pracować w podstawowym i równoważnym systemie czasu pracy, natomiast praca poza określonymi normami musi zostać wynagrodzona” (Ustawa o pracownikach urzędów państwowych. Komentarz, red. K.W. Baran, Warszawa 2025).
W konsekwencji hierarchia źródeł dla pracowników administracji i obsługi w sądach i prokuraturach kształtuje się następująco: pierwszeństwo mają przepisy upsp (o ile dana kwestia jest w niej uregulowana), następnie upup, a w końcu w sprawach nieuregulowanych – kp.
W praktyce kadrowej oznacza to, że przy planowaniu i rozliczaniu czasu pracy należy rozpocząć od sprawdzenia, czy dany aspekt został uregulowany przez upsp, jeśli nie – należy zastosować upup, a jeśli i w tej ustawie nie ma regulacji – dopuszcza się zastosowanie kp (z uwzględnieniem specyfiki służby publicznej).
[…]
Bartosz Maik
prawnik, publicysta, praktyk prawa pracy i BHP, wykładowca oraz szkoleniowiec